تاریخ آموزش دختران؛ مسیری پُربیم، اما پاینده
آنلاین جو/اصفهان سهیلا ترابی فارسانی، عضو هییت علمی گروه تاریخ دانشگاه آزاد نجف آباد، در کتاب «اسنادی از مدارس دختران از مشروطه تا پهلوی» روشن می کند که در وضعیت بغرنج قاجار که حتی با تاسیس مدرسۀ نوین برای پسربچه ها مخالفت می شد، زنان چگونه و با کدام امید مدارس دخترانه تاسیس می کردند.
دفتر تاریخ ایران زمین را که برگ می زنیم، برخی از صفحات آن پُرآشوب تر، مناقشه برانگیزتر و ناآرام تر است. دوران قاجاریه و به طور مشخص، دو عصر ناصری و مظفری یا قرون سیزدهم و چهاردهم هجری قمری، یکی از آن برگ هاست که با مسیلۀ رویارویی سنت و مدرنیته مواجه هستیم؛ مسیله ای که در ایران هر بار به فراخور زمانه اش با صورت و رنگی خاص خودنمایی کرده و دو گروه طرفدار سنت و دوستدار مدرنیته را رودرروی یکدیگر قرار داده است.
مسیلۀ بنیادین مدارس نو در برابر مکتبخانه ها از نمودهای منازعه در بین سنت و مدرنیته بود که در عرصۀ فرهنگ و آموزش همین دوره هویدا شد. در دوران ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار مدرسۀ نوین به خودی خودی مخالفانی جدی و سرسخت داشت، چه برای آموزش پسران و چه آموزش دختران، اما این دستاورد جدید تمدنی در زیست دختربچه ها با جنجال های فراوان تری روبه رو شد و ناهمراهی بیشتری در تاریخ مان دید.
نوشته های متعددی که زنان این عصر از خود به یادگار گذاشته اند و تلاش های آنان برای به دست آوردن حقوق بدیهی و ساده ای، چون حق خواندن و نوشتن، آشکار می کند که چرا این مسیله برای زنان پُربیم تر، پیچیده تر و دیریاب تر بود. برای نمونه، محمدحسین خسروپناه در کتاب «هدف ها و مبارزۀ زن ایرانی از انقلاب مشروطه تا سلطنت پهلوی» نقلی در این باب دارد. او به نوشتۀ زنی ناشناس در دوران قاجار ارجاع می دهد که به دور نگه داشتن زنان از محیط های آموزشی کشور معترض است و چنین می نویسد:
«[…] ما را از پنج سالگی به مکتب می گذاشتند. آن هم نه همۀ دختران را، بلکه ندرتاً. نه ساله که می شدیم از مکتب بیرونمان می آوردند. اگر کتاب می توانستیم بخوانیم یا خط می توانستیم بنویسیم پدران عزیزمان با کمال تغیر کتاب و قلم را از دستمان گرفته، پاره کرده و شکسته و به دور می انداختند که چه معنی دارد دختر خط داشته باشد، مگر می خواهید منشی بشوید […].»
به طورکلی، همۀ طرفداران مدرنیته و مخصوصاً خود زنان برای ازمیان بردن این نگاه کهتری به جنس زن تلاش می کردند. و می کوشیدند تا زمینۀ آموزش دختران را دست کم در مقطع دبستان فراهم کنند؛ چنان که یکی از نخستین موسسان مدارس دخترانه، بی بی خانم استرآبادی در «معایب الرجال» چنین به قلم می آورد: «نه هر مردی از هر زنی فزون تر است و نه هر زنی از هر مردی فروتر. مریم و زهرا(س)، آسیه و خدیجه کبری از زنانند، فرعون و هامان، شمر و سنان از مردان.»
اسناد آموزش؛ روای تاریخ دردها و درمان های مدارس
سهیلا ترابی فارسانی، عضو هییت علمی گروه تاریخ دانشگاه آزاد نجف آباد، کتابی سندپژوهانه موسوم به «اسنادی از مدارس دختران از مشروطه تا پهلوی» دارد. این تاریخ نگار در مقدمۀ کوتاه، اما تحلیلی خود بر این کتابش روشن می کند که در آن وضعیت بغرنج که حتی با تاسیس مدرسۀ نوین برای پسربچه ها که موردتوجه جدی جامعه بودند، مخالفت می شد، زنان چگونه و با کدام امید مدارس دخترانه تاسیس می کردند.
بر اساس این پژوهش ترابی فارسانی، نخستین دبستان پسرانه به سبک نو در سال 1317 هجری قمری و به دست پدر مدرسه سازی نوین ایران، حسن رشدیه، بنا شد. پس از آن نیز، اولین مدارس دخترانه یا بهتر گفته شود، مدارس مقطع ابتدایی به مرور بنا شدند. اولین مدرسۀ دخترانه موسوم به «پرورش» و به همت طوبی رشدیه گشایش یافت. عمر درس خواندن بچه ها در این دبستان فقط 4 روز بود! و در همین روز چهارم به دلیل مخالفت با تحصیل دختران تعطیل شد.
پس از این، مدارس دخترانه به سرنوشتی مشابه «پرورش» دچار شدند. این رویداد را جنبه های مختلف می توان تحلیل کرد. شاید در درجۀ اول و در یک کلام بتوان گفت اکثریت جامعۀ وقت به اهمیت آموزش دختران پی نبرده بود. در واقع، افراد مخالف نمی دانستند که تحصیل کودکان، چه دختر و چه پسر، تاثیر عمیقی بر زندگی آنان خواهد داشت. و نمی دانستند یا خودشان را به نادانستن می زدند که اگر بچه های سرزمینی باسواد شوند، فقط بر زیست خودشان اثر ندارد، بلکه بازتاب مثبت این سوادآموزی در زندگی اطرافیان این کودکان و سپس در سرتاسر کشور بروز خواهد یافت.
چنان که در کتاب «اسنادی از مدارس دختران از مشروطه تا پهلوی» آمده است، مخالفت با دبستان های دخترانه برنامه ریزی شده بود. برای نمونه، مخالفان کسانی را وامی داشتند تا در مسیر مدرسه، دختران و معلمان را اذیت و آزار کنند تا دیگر جریت نداشته باشند به مدرسه بیایند. یا اینکه مخصوصاً افرادی را می گماشتند تا سنگ به مدرسه پرتاپ کنند و به ساختمان آن آسیب بزنند. و در واقع از این طریق کاری کنند که کسی دلش نخواهد خانه اش را به عنوان ساختمان مدرسه کرایه بدهد.
این دشمنی مداوم و همه جانبه، زنان مدرسه ساز را به تکاپو انداخت تا ثابت کنند دبستان های دخترانه بدآموزی ندارند و به فرهنگ دینی و عرفی جامعه بی احترامی نمی کنند. و فقط به دنبال این هستند تا مسیر دنیای آموزش را بهتر از مکتبخانه ها دنبال کنند و اگر تغییری هم وجود دارد، به نفع همگان است. بنابراین، به نقل از ترابی فارسانی، می کوشیدند تا فعالیت های دینی خود را مانند قرآن خوانی، برپایی روضه و تدریس کتاب های مذهبی را به طور کامل به گزارش دهند. همچنین در انتخاب نام مدارس به سلایق و خواسته های مخالفان توجه کردند. در برابر این اقدامات، توانستند به مرور روندی پایدارتر داشته باشند و از تعطیلی دبستانشان یا دست کم تعطیلی زودهنگام آن جلوگیری کنند.
ترابی فارسانی، پژوهشگر و مورخ اصفهان که آثار تالیفی و ترجمه ای متعددی در کارنامۀ خود دارد و نشان امین الضرب را نیز به پاس تحقیقات علمی اش دریافت کرده است، پس از مقدمۀ کتاب مجموعۀ ارزشمندی از اسناد را در اختیار خوانندگان قرار می دهد که مربوط به مدارس دخترانه از مشروطه تا تاسیس پهلوی است.
سندها حتی در مراکز نگهداری اسناد نیز گاهی ممکن است از میان بروند. بنابراین، بازخوانی و ثبت آن ها به صورت های دیگر اهمیت دارد که در این کتاب انجام شده است. مجموعه اسناد این کتاب برای کسانی که وقت و هزینۀ کافی برای امانت گرفتن سند ندارند نیز می تواند جالب توجه باشد. مطالعۀ این سندها برای محقق اهلش داده های پُرارج و متنوعی دارد که محتوای درسی دانش آموزان، حقوق معلمان، شهریۀ مدرسه، وضعیت اسبابی مثل نیمکت و تخته و وضعیت نمره دهی فقط بخشی آن هاست.
«اسنادی از مدارس دختران از مشروطه تا پهلوی» به کوشش و تحقیق سهیلا ترابی فارسانی مرجعی اساسی برای پژوهشگران تاریخ آموزش در ایران است. و به طور خاص برای به تصویر کشیدن مسیر ناهموار، آکنده از بی مهری و پُررنجی که مدارس دخترانه با آن روبه رو بودند، اثری درخور اعتنا به شمار می آید. این کتاب، داستان گرفتن حق آموزش است، حقی ابتدایی که مقدمۀ تلاش برای دریافت دیگر حقوق مسلم انسانی از سوی زنان بود. کتاب کنونی، به زیبایی بازتاب دهندۀ بردباری و نور امیدی است که مردمان هر سرزمینی در لحظات تاریک تاریخ خود بیش از هر زمانی به آن نیاز دارند.
مراجع:
_ استرآبادی، بی بی خانم (1371)، «معایب الرجال در پاسخ به تادیب النسوان»، ویرایش محمد توکلی طرقی و افسانه نجم آبادی، بی جا: میدلند.
_ ترابی فارسانی، سهیلا (1378)، «اسنادی از مدارس دختران از مشروطه تا پهلوی»، تهران: سازمان اسناد ملی ایران.
_ خسروپناه، محمدحسین (1381)، «هدف ها و مبارزۀ زن ایرانی از انقلاب مشروطه تا سلطنت پهلوی»، تهران: پیام امروز.
پایان خبر آنلاین جو
آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "تاریخ آموزش دختران؛ مسیری پُربیم، اما پاینده" هستید؟ با کلیک بر روی استان ها، به دنبال مطالب مرتبط با این موضوع هستید؟ با کلیک بر روی دسته بندی های مرتبط، محتواهای دیگری را کشف کنید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "تاریخ آموزش دختران؛ مسیری پُربیم، اما پاینده"، کلیک کنید.