«مُرغانه پُورد لاله دشت» یادگار راه شاه عباسی

آنلاین جو/گیلان پورد یا پورت در زبان گیلکی به پل گفته می شود؛ پل خشتی در روستای لاله دشت در شهرستان کوچصفهان، یکی از چندین پل خشتی بجامانده از راه شاه عباسی است که در دوره صفویه و برای توسعه جاده ابریشم ساخته شده است.

مرد، آبتک قلاب را میزان می کند و در رودخانه می اندازد و در حاشیه «مُرغانه پُورد» با انتظار و صبوری به فکر فرو می رود. بالای طاق قوسی پل خشتی، دو نفر دیگر از اهالی روستای «لاله دشت»، با هم در حال گفت وگو هستند. شیب تند پل خشتی با سنگ های رودخانه ای پوشیده شده است.

 از روی سنگ های گرد و صیقلی بستر پل بالا می روم تا بپرسم چرا به این پل خشتی «مرغانه پورد» می گویند (در زبان گیلکی به پل، پورد گفته می شود و مرغانه به معنی تخم مرغ است. مرغانه پورد به معنی پل تخم مرغی است). یکی از آنها می گوید: «اینکه چرا می گویند، مُرغانه پُورد، به خاطر این بود که با تخم مرغ های پیرزنی این پل را ساختند. حالا سفیده را می ریختند داخل ساروج و بندکشی می کردند یا زرده را نمی دانم. ما از قدیم اینطوری شنیدیم.» و دیگری حرفش را بریده و می گوید:«اینجوری نبوده. من شنیدم پیرزنی در این منطقه بود که این پل خشتی را از پول فروش تخم مرغ هایش درست کردند. لابد مرغ زیاد داشته است.»

افسانه پیرزن و تخم مرغ هایش در ساخت برخی از پل های خشتی گیلان هم روایت می شود. مشابه آن را برای ساخت پل خشتی شهر لنگرود، پل خشتی پونل و پل روستای خطیبان هم می توان شنید. تا جایی که «محمدابراهیم باستانی پاریزی» نیز در کتاب «خاتون هفت قلعه» به ماجرای پل های خشتی گیلان و تخم مرغ های پیرزن اشاره می کند. هر چند تفسیر باستانی پاریزی، برداشت اسطوره ای است. او، «پیرزن» را نماد زنی آگاه و دانا در نظر می گیرد که ارتباط تنگاتنگی با آب و آبادانی دارد و این زن دانا و قدرتمند کسی نیست جز «ایزدبانو آناهیتا» که جایگاه ویژه ای در اسطوره های ایرانی و فرهنگ عامه دارد.

از روی طاق قوسی بلند پل، می توان شالیزارهای روستا را دید. یکی از اهالی پیرامون وجه تسمیه نام روستای «لاله دشت» توضیح می دهد: «الان را نگاه نکنید همه جا شالیزار است. قبلا لاله های وحشی اینجا زیاد رشد می کرد، بخاطر همین نام محله را لاله دشت گذاشتند.»

اما یکی دیگر از اهالی می گوید:« نام اینجا در اصل لیلا دشت بود. خان این منطقه دختری داشت به اسم لیلا و این روستا جزو املاکش بود. دخترش لیلا این روستا را آباد کرد و شد لیلادشت. بعدها کم کم تغییر کرد شد لاله دشت.»

اگرچه در کتاب «نامگذاری و وجه تسمیه آبادی های گیلان»، لاله دشت را آبادی و سرزمینی که در آن «لاله وحشی» رویش می کند، نوشته اند ولی «لاله» عموما در دشت هایی با خاک فقیر رشد می کند. آیا جلگه ای که رودخانه پر آبی از آن عبور می کرده، در حوالی سال 1000 هجری، دشتی کم جان و بی قوت بود؟! چند دهه پیش، در دهستان بلسبه با احداث کانال های آب بر، آب رودخانه برای آبیاری شالیزارها تقسیم می شود و اکنون میزان دبی رودخانه« نَورد» کاهش یافته است. اگر جز این بود، سازندگان جاده راه شاه عباسی، در دوره صفویه نیازی نمی دیدند در  مسیر جاده ابریشم چنین پلی را بسازند.

در جوار روستای لاله دشت، باز هم یک پل خشتی دیگر به نام «گیشه دمرده» در روستای «جیرسرا» قرار دارد که درست هم راستا با «مرغانه پورد» است که در آستانه ویرانی است. اما پل خشتی روستای لاله دشت به واسطه اهمیت تردد اهالی، از سوی اداره کل میراث فرهنگی گیلان مرمت شده است.

از بالای جان پناه پل، پایه های پل خشتی و چهار موج شکن نیم دایره درون آب را می نگرم که صدها سال دوام آورده است. نزدیک به موج شکن جنوبی، خشت های مربعی فروریخته پل، داخل آب دیده می شود. مرد ماهیگیر می گوید: «جان پناه این پل به طور کامل خراب شده بود، مرمت کردند. این خشت های داخل آب متعلق به چند سال پیش است که میراث فرهنگی آمد و پل را مرمت کرد. این چهار تا موج شکن هم از بین رفته بود که رودخانه را که لایروبی کردند، دو دهانه کوچک طرفین هم از زیر گل و لای بیرون آمد و پایه های پل و موج شکن ها را هم دوباره احیا کردند.

این طرف پایه پل جزو شهر کوچصفهان است و آن سوی پل جزو دهستان بلسبنه. خانه من و مادرم فاصله کمی دارد ولی مادرم جزو حوزه شهر کوچصفهان است و من جزو دهستان بلسبنه».

 از بالای جناق پل، آزادراه رشت به کوچصفهان پیداست و ماهیگیر ادامه می دهد:« قدیم  که اتوبان نبود، راه اصلی به سمت شرق گیلان و مازندران از همین جا عبور می کرد.»

وی با اشاره به شالیزار مقابل پل ادامه می دهد: «قدیمی ها می گفتند اینجا یک راه سنگفرشی داشت که کاروان ها و درشکه ها از آن عبور می کردند. الان زیر شالیزارها از بین رفته ».

مرغانه پورد، به اندازه ای عریض است که ماشین هم از آن عبور می کند. اما برای جلوگیری از تردد خودروها، در دو سوی ورودی، جدول گذاشته اند.

مرغانه پورد، روستای لاله دشت، یکی از ده ها پل آجری در گیلان است که نشان می دهد، جاده سنگفرش معروف به «راه شاه عباسی» از کدام مسیر عبور می کرده است. راهی که دستور ساختش در زمان شاه عباس اول صفوی صادر شد تا به تجارت ابریشم کمک کند. این راه از شهر اردبیل آغاز می شد و با گذر از شهرهای گیلان یعنی آستارا، پونل، گسگر، صومعه سرا، رشت، کوچصفهان ، نیاکو،  آستانه ، نالکیاشر، لنگرود، رودسر، تمیجان و دیگر شهرها و روستاهای گیلان ادامه یافته و به ساری در استان مازندران می رسید.

بسیاری از پل های آجری در دوره صفویه ساخته و در دوره قاجار مرمت شده است. مصالح عمده این پل های تاریخی از؛ « سنگ، آجر، آهک، ساروج، ملات های گچی و گاها آهن و سرب» بوده است.  اما در منابع علمی، به استفاده از تخم مرغ در مصالح اشاره ای نشده است. اینکه چرا به برخی از این سازه ها «مرغانه پورد» می گفتند، بستگی به نوع معماری آن داشت.

در واقع اگر از بستر رود، به پل بنگرید،  طاق قوسی و شیب دار پل شبیه تخم مرغ است. این طاق های بلند به عبور و مرور قایق های حامل کالا و مسافر هم کمک می کرد. «هنگام احداث پل بر رودخانه های پر آب، سعی می شد برای احتراز از تعدد پایه های احداثی از چشمه های کمتر ولی با دهانه های وسیع تر و خیز بیشتر استفاده شود. بنابراین در این موارد سطح پل به علت وجود تیزه  که در سطح بالاتر از ساحل رودخانه قرار دارند، دو طرف ساحل دارای شیب است، این نوع پل ها در نواحی پر آب مانند مازندران و گیلان بیشتر دیده می شود؛ از دیگر اهداف کاربری این گونه طاق ها، عبور قایق های حامل کالا و مواد غذایی بوده است. به این گونه پل ها به علت زیاد بودن افرازشان، مرغانه پورد نیز می گفتند.» (نک، گزارش پل تاریخی لنگرود، چاپ سازمان میراث فرهنگی)

«مرغانه پورد» روستای لاله دشت، در تاریخ 22مرداد ماه سال 1384 و به شماره 13215، در فهرست آثار ملی ثبت شده است. پس از ثبت آن، اداره کل میراث فرهنگی گیلان، این پل خشتی را مرمت کرده و حالا ما شاهد بازگشت جان پناه و موج شکن های نیم دایره ای مرغانه پورد هستیم.

پایان خبر آنلاین جو