دماوند، نماد پایداری و استواری

قله دماوند این کوه سر به فلک کشیده و باشکوه بیش از یک پدیده جغرافیایی صرف است. دماوند نمادی از پایداری و استواری برای ملت ایران محسوب می شود و در تار و پود تاریخ فرهنگ و اسطوره های این سرزمین ریشه دوانده است. بسیاری به دنبال درک عمیق تر این نماد ملی هستند؛ از موقعیت جغرافیایی و ویژگی های طبیعی آن گرفته تا جایگاهش در ادبیات و رویدادهای مهم مرتبط با آن. این محتوا با ارائه اطلاعات جامع و دقیق تصویری کامل از دماوند این نگین البرز مرکزی ارائه می دهد.

جغرافیا

شهرستان آمل

کوه دماوند در بخش لاریجان شهرستان آمل در استان مازندران واقع شده و بلندترین کوه ایران و غرب آسیا به شمار می رود. این قله در پاره مرکزی رشته کوه البرز قرار دارد و به هنگام صاف بودن هوا از شهرهای دوردست مانند تهران قم و حتی کرانه های جنوبی دریای مازندران قابل مشاهده است.

شهرهای رینه و گزنک در دامنه های این قله قرار دارند. دماوند از شمال توسط رودخانه تینه از جنوب و شرق توسط رودخانه هراز و از غرب توسط رودخانه لار محصور شده است. رودخانه های لار و دیوآسیاب در غرب و رود پنج او (پنج آب) در شرق این کوه جریان دارند.

یخچال ها

دماوند دارای چندین یخچال طبیعی است که از جمله مهم ترین آن ها می توان به یخچال سیوله و دوبی سل در جبهه شمالی یخچال عروسک ها در جبهه شمالی یخچال دره یخار در شمال شرقی یخچال خورتاب سر یخچال شمال غربی و یخچال غربی اشاره کرد. این یخچال ها بخش مهمی از سیمای طبیعی و اکوسیستم دماوند را تشکیل می دهند.

آبشار یخی دماوند در جبهه جنوبی یکی دیگر از پدیده های منحصربه فرد این کوه است. این آبشار در ارتفاع ۵۱۰۰ متری قرار دارد و با ارتفاع ۷ متر و قطر ۳ متر مرتفع ترین آبشار خاورمیانه از نظر ارتفاع از سطح دریا محسوب می شود. یخ آن هیچ گاه ذوب نمی شود و تنها در فصل تابستان در ساعات گرم روز آب بسیار کمی از آن جاری می شود که دوباره منجمد می گردد.

پوشش گیاهی

دامنه کوه دماوند در ارتفاعات مختلف پوشش گیاهی متنوعی دارد. در ارتفاعات ۳۲۰۰ تا ۳۵۰۰ متری علف ها و بته های بلند و خاردار مانند کلاه میرحسن دماوندی و گونه های گون دیده می شوند. گونه های مختلف درمنه نیز در این منطقه فراوان هستند.

گیاهانی مانند کاج آلپ اسپرس کوهی یاسمن صخره ای شبدر شاه بلوطی ترشک کوهسری دغدغک البرزی و شقایق لار و رینه که منحصربه فرد است در دامنه های دماوند می رویند. این منطقه از نظر مرتع و چراگاه نیز بسیار غنی است.

پوشش جانوری

منطقه دماوند به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود زیستگاه انواع جانوران است. جانوران شکارچی مانند روباه شغال سگ و گرگ تا ارتفاع ۴۰۰۰ متری دیده می شوند. خرس نیز در غرب و شمال دماوند حضور دارد.

جانوران گیاه خوار شامل کل و بز قوچ و میش گراز و خرگوش هستند که در فصل های گرم در ارتفاعات بالا زندگی می کنند. از پرندگان می توان به عقاب طلایی جغد کبک بلدرچین و تیهو اشاره کرد. مارها عقرب ها بزمجه خفاش و انواع موش ها نیز در این منطقه یافت می شوند.

آتشفشان

دماوند یک کوه آتشفشانی مطبق و نیمه فعال است که عمدتاً در دوران هولوسین تشکیل شده است. نخستین فوران آن حدود ۱.۷۸ میلیون سال پیش رخ داده اما عمده فعالیت های آتشفشانی آن طی ۶۰۰ هزار تا ۲۸۰ هزار سال قبل بوده است.

عمر این کوه با استفاده از روش کربن ۱۴ دست کم ۳۸۵۰۰ سال برآورد شده است. وجود چشمه های گوگردی و آب گرم شواهدی از نیمه فعال بودن این آتشفشان هستند. بیشترین فعالیت آتشفشانی اصلی که به شکل گیری کنونی آن منجر شده حدود ۱۰ هزار سال پیش رخ داده است.

دهانه آتشفشان دماوند حدود ۴۰۰ متر قطر دارد و توسط دریاچه ای از یخ پوشیده شده است. دودخان هایی نیز در اطراف دهانه وجود دارند. نشانه هایی از دهانه های قدیمی و کاسه های آتشفشانی با قطر تا ۹ کیلومتر نیز در پهلوهای کوه دیده می شود.

آب و هوا

دما

آب و هوای دماوند در ارتفاعات بسیار سرد است. کمینه دمای هوا در زمستان می تواند تا ۶۰ درجه زیر صفر و در تابستان تا یکی دو درجه زیر صفر نیز کاهش یابد.

بارندگی

میانگین بارندگی در ارتفاعات دماوند حدود ۱۴۰۰ میلی متر در سال است. بارش در این ارتفاعات معمولاً به صورت برف است و سرعت باد گاهی به بیش از ۱۵۰ کیلومتر در ساعت می رسد.

نام ها و ریشه شناسی

نام دماوند به دو صورت مشهور دماوند و دنباوند ضبط شده است. صورت دیگری مانند دباوند نیز برای آن ذکر شده است. نام های کاملاً متفاوتی مانند بیکنی و جبل لاجورد نیز در منابع تاریخی برای این کوه ثبت شده اند.

در فرهنگ معین ریشه نام دماوند به معنای «دارای دمه و دود و بخار» (آتشفشان) ذکر شده است. احمد کسروی نام گذاری دماوند و نهاوند را مرتبط دانسته و «دما» را به معنای پشت و دنبال و «وند» را به معنای ایستاده یا واقع شده می داند که در مجموع به معنای «ایستاده در دنبال» است.

دماوند مادر سر سپید ایران

دماوند به دلیل پوشیده بودن قله اش از برف در ادبیات و فرهنگ عامه با عناوینی مانند «مادر سر سپید ایران» یا «دیو سپید پای دربند» (در شعر ملک الشعرای بهار) شناخته می شود که نشان دهنده جایگاه ویژه و نمادین آن است.

دماوند در فرهنگ افسانه ها و تاریخ

دماوند جایگاه ویژه ای در اساطیر ایران دارد. شهرت اصلی آن به دلیل افسانه به بند کشیده شدن ضحاک تازی توسط فریدون در غاری در این کوه است. بر اساس اساطیر ضحاک تا آخرالزمان در این مکان زندانی خواهد بود.

در تاریخ بلعمی محل زیست کیومرث نخستین انسان اساطیری کوه دماوند دانسته شده است. همچنین نبرد لشکر فریدون با ضحاک در حوالی دماوند روایت شده است. آرش کمانگیر نیز از فراز دماوند تیر انداخت تا مرز ایران و توران را مشخص کند.

کیخسرو پادشاه آرمانی پس از کناره گیری از سلطنت به دماوند رفته و عروج می کند. در باورهای عامه سلیمان بن داوود نیز یکی از دیوان را در این کوه زندانی کرده بود.

دماوند در ادبیات

در اشعار کهن ایرانی نام دماوند معمولاً در ارتباط با اسطوره به بند کشیده شدن ضحاک ظاهر می شود. شاعرانی مانند فردوسی در شاهنامه اسدی طوسی در گرشاسپ نامه ناصرخسرو و خاقانی به این اسطوره و کوه دماوند اشاره کرده اند.

ملک الشعرای بهار نیز قصیده های مشهوری به نام «دماوندیه» سروده است که از جمله شناخته شده ترین اشعار درباره این کوه هستند. این اشعار به عظمت پایداری و جایگاه نمادین دماوند در فرهنگ ایرانی می پردازند.

دماوند در شاهنامه فردوسی

شاهنامه فردوسی به وضوح به دماوند اشاره دارد به ویژه در داستان به بند کشیده شدن ضحاک توسط فریدون. فردوسی در ابیات خود تصویر می کند که فریدون ضحاک را به کوه دماوند می برد و او را در آنجا به بند می کشد که این بخش از شاهنامه مهم ترین پیوند دماوند با ادبیات کلاسیک فارسی را شکل می دهد.

اثر و نماد ملی

قله دماوند در فرهنگ ایران مظهر پایداری استواری و یک نماد ملی محسوب می شود. جایگاه نمادین آن در طول تاریخ حفظ شده و در رویدادها و نمادهای رسمی کشور نیز بازتاب یافته است.

ثبت قله دماوند به عنوان اثر طبیعی ملی

قله دماوند در تاریخ سیزدهم تیر ماه سال ۱۳۸۷ به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. این کوه همچنین از سال ۱۳۸۱ به عنوان «اثر طبیعی ملی» در شمار مناطق چهارگانه ارزشمند از نظر حفاظت محیط زیست قرار گرفته است.

اثر طبیعی ملی قله دماوند با مساحتی بالغ بر ۲۹۵۰ هکتار تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد. گونه های گیاهی مهمی مانند بومادران پیر گیاه دماوندی اسپرس کوهی و گون در این منطقه حفاظت شده یافت می شوند. معدن کاوی جاده کشی و چرای بیش از حد دام از عوامل تهدیدکننده این اثر طبیعی هستند.

روز ملی دماوند

روز ملی دماوند هم زمان با جشن تیرگان در مازندران با نام تیرماه سیزده شو در شب سیزدهم تیر ماه برگزار می شود. انجمن دوستداران دماوند کوه هر ساله این جشن را در روز سیزدهم تیر در دامنه های قله در شهر رینه لاریجان برگزار می کند. این جشن به ثبت ملی نیز رسیده است.

مراسم برف چال نیز یکی دیگر از مراسم سنتی مرتبط با دماوند است که در اواسط اردیبهشت در مرتع اَسک وش برگزار می شود. در این مراسم برف های باقی مانده از زمستان جمع آوری و در گودالی برای ذخیره آب تابستان ریخته می شود. این مراسم تنها مخصوص مردان است.

تصویر روی اسکناس

تصویر کوه دماوند بارها بر روی اسکناس های رسمی منتشر شده در ایران به چاپ رسیده است. این موضوع نشان دهنده اهمیت ملی و جایگاه نمادین این کوه در کشور است و آن را به یکی از شناخته شده ترین نمادهای تصویری ایران تبدیل کرده است.

کوهنوردی

صعود به قله دماوند همواره مورد توجه کوهنوردان داخلی و خارجی بوده است. اولین صعود مستند ایرانی به این قله در سال ۱۸۵۷ توسط تیم سرهنگ محمدصادق خان قاجار صورت گرفت. اولین صعود موفقیت آمیز اروپاییان نیز در سال ۱۸۳۷ ثبت شده است.

مسیرهای اصلی صعود

برای رسیدن به قله دماوند مسیرهای مختلفی وجود دارد. جبهه شمالی از میان یخچال های سیوله و دوبی سل می گذرد و دارای دو جان پناه است. این مسیر شیب زیادی دارد و آب آشامیدنی در بخش های پایانی آن کمیاب است.

مسیر شمال شرقی طولانی تر است و از روستای حاجی دلا شروع می شود و به جان پناه تخت فریدون می رسد. این مسیر با تراورس یخچال عروسک ها در انتها به یال شمالی می پیوندد. مسیر برگشت معمولاً از سمت روستای گزنه و منطقه استله سر است.

جبهه غربی از پارکینگ در ارتفاع ۳۴۰۰ متر آغاز می شود و به پناهگاه سیمرغ می رسد. این مسیر بر روی یال غربی ادامه یافته و به قله منتهی می شود. در پناهگاه سیمرغ آب وجود دارد و شیب انتهای مسیر نسبتاً زیاد است.

جبهه جنوبی رایج ترین و پرترددترین مسیر صعود است. این مسیر از دوراهی پلور و رینه شروع شده از مسجد و گوسفندسرا گذشته و به بارگاه سوم می رسد. سپس با صعود از یال مستقیم جنوبی و عبور از کنار آبشار یخی به تپه گوگردی و قله می رسد. پاکوب های این مسیر بسیار واضح هستند و درگیری با سنگ در آن وجود ندارد.

آسان ترین مسیرها معمولاً جبهه جنوبی و سخت ترین آن ها جبهه شمالی در نظر گرفته می شوند. سه جبهه شمالی جنوبی و شمال شرقی در نزدیکی روستاها قرار دارند و همگی دارای جان پناه در میانه راه هستند.

پناهگاه ها

در مسیرهای اصلی صعود به دماوند چندین جان پناه و پناهگاه برای استراحت و اقامت کوهنوردان ساخته شده است. مسجد صاحب الزمان در ارتفاع ۳۰۰۰ متری یال جنوبی (ساخته شده در سال ۱۳۷۱) از جمله این امکانات است.

جان پناه بارگاه سوم (قدیم) که در سال ۱۳۴۶ در ارتفاع ۴۲۰۰ متری جبهه جنوبی ساخته شد و پس از تخریب با بنای سنگی جایگزین گردید یکی دیگر از این پناهگاه هاست. پناهگاه بارگاه سوم (جدید) نیز در سال ۱۳۸۷ کمی بالاتر از جان پناه قدیم احداث شده و امکانات بیشتری را ارائه می دهد.

پناهگاه سیمرغ در سال ۱۳۷۴ در ارتفاع ۴۲۰۰ متری جبهه غربی و جان پناه تخت فریدون در سال ۱۳۵۵ در ارتفاع تقریبی ۴۴۰۰ متری یال شمال شرقی ساخته شده اند. همچنین جان پناه های فلزی ۴۰۰۰ و ۵۰۰۰ در یال شمالی از دیگر پناهگاه های مهم هستند. قرارگاه های کوهنوردی پلور و رینه نیز خدمات پشتیبانی ارائه می دهند.

آسیب ها

کوه دماوند و محیط پیرامون آن با چالش ها و آسیب های مختلفی روبرو هستند. مهم ترین عوامل آسیب زا شامل معدن کاوی جاده کشی بی رویه چرای بیش از حد دام و انباشت زباله هستند.

مشکلات دیگری نظیر ساخت وسازهای بی ضابطه تصرف منابع طبیعی افزایش جمعیت انسانی و خودروها در منطقه و حضور گردشگران فاقد آموزش های لازم در زمینه حفظ محیط زیست نیز به دماوند آسیب می زنند.

نوشتن یادگاری در طول مسیر و بر فراز قله نصب تابلوهای یادبود و پرچم های گروه ها از دیگر مواردی هستند که به سیمای طبیعی و فرهنگی دماوند لطمه وارد می کنند. کمبود اقامتگاه مناسب و تبلیغات نامناسب نیز می توانند بر این مشکلات بیفزایند.

شایعه وقف شدن

در تابستان ۱۳۹۹ گزارش هایی مبنی بر وقف شدن بخش هایی از کوه دماوند منتشر شد که بازتاب گسترده ای داشت. بر اساس این گزارش ها مالکیت قسمتی از دماوند به سازمان اوقاف انتقال یافته بود. این موضوع با واکنش ها و اظهارات متناقضی همراه شد.

مدیرکل اسناد سازمان اوقاف اعلام کرد که منطقه وقف شده قله دماوند نیست بلکه قریه ملار است. این شایعه نگرانی های زیادی را در خصوص حفاظت از این اثر طبیعی ملی ایجاد کرد و بر ضرورت شفاف سازی وضعیت مالکیت و مدیریت دماوند تأکید نمود.

۷ تن زباله روی قله دماوند

یکی از مشکلات جدی دماوند موضوع زباله است. گزارش هایی مبنی بر وجود حجم زیادی زباله حتی تا ۷ تن در مناطق مختلف کوه از جمله بر روی قله منتشر شده است. این حجم بالای زباله نتیجه بی توجهی برخی کوهنوردان و گردشگران به اصول حفظ محیط زیست است.

انباشت زباله نه تنها به زیبایی طبیعی کوه آسیب می زند بلکه تهدیدی برای پوشش گیاهی و جانوری منطقه نیز محسوب می شود. تلاش برای جمع آوری زباله و افزایش آگاهی زیست محیطی در میان بازدیدکنندگان از اهمیت بالایی برخوردار است تا از تخریب بیشتر این میراث طبیعی جلوگیری شود.

دماوند در کجای ایران قرار دارد؟

قله دماوند در بخش لاریجان شهرستان آمل در استان مازندران و در پاره مرکزی رشته کوه البرز واقع شده است.

آیا قله دماوند آتشفشان فعال است؟

دماوند یک کوه آتشفشانی نیمه فعال محسوب می شود که شواهد آن شامل وجود چشمه های آب گرم و گوگردی در اطراف آن است.

روز ملی دماوند چه تاریخی است؟

روز ملی دماوند هم زمان با جشن تیرگان در مازندران در تاریخ سیزدهم تیر ماه هر سال برگزار می شود.

مسیرهای اصلی صعود به دماوند کدامند؟

مسیرهای اصلی صعود به دماوند شامل جبهه های شمالی شمال شرقی غربی و جنوبی هستند که هر یک ویژگی ها و چالش های خاص خود را دارند.

شایعه وقف قله دماوند چیست؟

شایعه وقف شدن بخش هایی از دماوند در سال ۱۳۹۹ مطرح شد اما مسئولان سازمان اوقاف اعلام کردند که منطقه وقف شده قله نیست بلکه قریه ملار است.

سالانه چند هزار نفر به دماوند صعود می کنند؟

با توجه به محبوبیت و شهرت قله دماوند و به ویژه پرتردد بودن مسیر جنوبی تخمین زده می شود سالانه هزاران نفر از کوهنوردان داخلی و خارجی اقدام به صعود به این قله می کنند.