دلیل احداث حمام خانم

حمام خانم که بسیاری آن را با نام حمام قبله نیز می شناسند یکی از بناهای تاریخی و ارزشمند تهران است که حکایت دوره های مختلفی از تاریخ این شهر را در دل خود جای داده. اگر به دنبال درک عمیق تر ریشه های فرهنگی و معماری تهران قدیم هستید و می خواهید بدانید چرا این گرمابه قدیمی تا این حد اهمیت دارد و چه سرنوشتی پیدا کرده است این محتوا به شما کمک می کند تا با جزئیات بیشتری از تاریخچه دلیل احداث معماری و وضعیت کنونی این حمام آشنا شوید.

معرفی حمام خانم در تهران

حمام خانم یا حمام قبله یکی از گرمابه های بسیار قدیمی است که در قلب شهر تهران و در محدوده بازار واقع شده است. این بنا یادگاری از دوران صفویه محسوب می شود؛ زمانی که شهر تهران در حال شکل گیری اولیه خود بود و بناهای مهمی در آن احداث می شدند.

این حمام با توجه به قدمت و ارزش تاریخی اش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این ثبت ملی نشان دهنده اهمیت این بنا در حفظ هویت فرهنگی و تاریخی پایتخت است و آن را تحت حفاظت قرار می دهد.

موقعیت مکانی آن در بازار نایب السلطنه گواهی بر نقش پررنگ این حمام در زندگی روزمره و اجتماعی مردم تهران در سده های گذشته است. این گرمابه تا همین اواخر نیز فعال بود و توسط خانواده ای به نام بادامی برای حدود هفتاد سال اداره می شد.

حمام خانم کجاست و چرا به این اسم معروف است؟

حمام خانم در تهران خیابان ۱۵ خرداد در محدوده بازار و در بازارچه نایب السلطنه قرار دارد. برای دسترسی به آن باید وارد کوچه ای شوید که امروزه به نام کوچه قبله شناخته می شود.

علت نامگذاری اولیه این حمام به نام «خانم» به بانی آن بازمی گردد. این حمام توسط خواهر شاه طهماسب صفوی احداث شد و مردم آن دوره به احترام و یا به دلیل جایگاه وی ایشان را «خانم» خطاب می کردند. بنابراین حمام به نام ایشان معروف شد.

جالب است بدانید که حتی گذری که به این حمام منتهی می شد از گذشته های دور به نام «گذر حمام خانم» شناخته می شده است که نشان دهنده شهرت و اهمیت این نام در آن زمان بوده است.

دلیل احداث حمام خانم

احداث حمام خانم در دوره صفویه و همزمان با توسعه اولیه شهر تهران توسط خواهر شاه طهماسب صورت گرفت. هدف اصلی از ساخت این گرمابه ارائه خدمات عمومی و بهداشتی به ساکنان تهران در آن زمان بود.

در کنار حمام بناهای دیگری نظیر یک مدرسه و یک تکیه نیز توسط خواهر شاه طهماسب در همان محدوده احداث شد. این مجموعه نشان دهنده رویکرد خیرخواهانه بانی در فراهم آوردن زیرساخت های مورد نیاز برای مردم شهر بود.

در آن دوران حمام های عمومی نقش بسیار مهمی در زندگی اجتماعی و بهداشتی مردم ایفا می کردند و احداث چنین گرمابه ای یک اقدام ضروری و حیاتی برای شهری در حال رشد مانند تهران محسوب می شد.

گرمابه خانم؛ نامی که گره به ابروی مردان می انداخت

نام «حمام خانم» در گذشته برای برخی از مردان تهرانی ناخوشایند بود. این نارضایتی به دلیل این بود که حمام یک مکان عمومی بود که هم مردان و هم زنان از آن استفاده می کردند و استفاده از نام یک زن برای چنین مکانی برای برخی قابل پذیرش نبود و حس ناخوشایندی در آن ها ایجاد می کرد.

این مسئله برای سالیان طولانی ادامه داشت و باعث بروز مشکلاتی در پذیرش عمومی نام حمام توسط همه اقشار جامعه به خصوص مردان شده بود. این نارضایتی اجتماعی در نهایت منجر به تغییر نام حمام در دهه های بعد شد تا این مانع برطرف گردد.

گرمابه قبله؛ حمامی که مردان به آن نمی رفتند

عنوان «حمامی که مردان به آن نمی رفتند» بیشتر به دورانی اشاره دارد که نام «حمام خانم» برای برخی مردان ناخوشایند بود و ممکن بود آن ها را از رفتن به این حمام دلسرد کند. این نارضایتی از نام زمینه ساز تغییر نام بعدی حمام شد.

پس از بررسی ها و توافقات صورت گرفته در حدود سال ۱۳۴۰ خورشیدی نام حمام رسماً تغییر یافت. هدف از این تغییر نام ایجاد فضایی بود که همه شهروندان بدون توجه به جنسیت بتوانند با راحتی از این حمام عمومی استفاده کنند و نام آن برای هیچ کس ایجاد حساسیت نکند.

حمام خانم یا حمام قبله؟

در واقع حمام خانم و حمام قبله هر دو به یک بنای تاریخی در تهران اشاره دارند. نام اولیه و اصلی این گرمابه «حمام خانم» بوده است که به بانی آن خواهر شاه طهماسب صفوی نسبت داده می شد.

با گذشت زمان و به دلایل اجتماعی و فرهنگی به خصوص نارضایتی برخی مردان از نام «خانم» تصمیم به تغییر نام گرفته شد. در حدود سال ۱۳۴۰ شمسی نام حمام به «حمام قبله» تغییر پیدا کرد.

گفته می شود یکی از دلایل انتخاب نام «قبله» این بود که ورودی حمام رو به قبله قرار داشت. بنابراین امروزه این بنا با هر دو نام هم حمام خانم و هم حمام قبله شناخته می شود هرچند نام قبله نام متأخرتری است.

قصه تلخ خانم

قصه تلخ حمام خانم روایتی از سرنوشت بنایی تاریخی است که با وجود قدمت و اهمیت فراوان دچار بی مهری شده است. این حمام که بخشی از مجموعه خیریه خواهر شاه طهماسب بود در طول زمان شاهد تخریب بخش هایی از خود بوده است.

مدرسه و احتمالاً تکیه ای که همزمان با حمام ساخته شده بودند از بین رفتند و تنها حمام باقی ماند. حتی بخش زنانه حمام نیز حدود ۷۰ سال پیش تخریب شد و جای خود را به ساختمانی مسکونی داد.

امروزه نیز این حمام با وجود ثبت ملی در وضعیت مناسبی قرار ندارد و به دلیل نیاز به مرمت و عدم تخصیص بودجه کافی برای مدتی تعطیل شده است. این وضعیت حکایت تلخی از دشواری حفاظت از میراث فرهنگی در برابر گذر زمان و تغییرات شهری است.

حکایت عجیب اولین حمام تهران؛ حمام خانم

حمام خانم به عنوان یکی از اولین گرمابه های ساخته شده در تهران پس از احداث باروی شهر در دوره شاه طهماسب جایگاه ویژه ای در تاریخ این شهر دارد. این بنا بیش از ۵۰۰ سال قدمت دارد و شاهد تحولات بسیاری در چهره تهران بوده است.

این حمام نه تنها از نظر تاریخی و معماری اهمیت دارد بلکه در فرهنگ عامه نیز جای خود را باز کرده است. یکی از حکایات عجیبی که درباره این حمام نقل می شود مربوط به باورهای قدیمی درباره وجود اجنه در آن است.

در گذشته داستان هایی درباره جن ها در حمام خانم دهان به دهان می چرخید. این باورها گاهی اوقات منجر به حوادث جالبی می شد مانند ترس شدید یک جوان از دیدن گردشگران خارجی با ظاهر متفاوت که به دلیل شنیدن این داستان ها آن ها را با اجنه اشتباه گرفته بود.

معماری و ساختار حمام قبله

حمام قبله دارای ساختار معماری سنتی گرمابه های ایرانی است که شامل بخش های مختلفی برای انجام مراحل استحمام بوده است. این بنا در گذشته مساحت بیشتری داشته اما با گذشت زمان و تغییر کاربری بخش هایی از آن مساحتش کاهش یافته است.

یکی از ویژگی های قابل توجه در طراحی حمام قبله رعایت تقارن و هماهنگی در بخش های مختلف آن است. فضای داخلی به گونه ای طراحی شده که اتاق ها و فضاهای کوچک تر به زیبایی در دل ساختار اصلی جای گرفته اند.

ورودی حمام در گذشته دارای سردر و تزئینات زیبایی بوده که متأسفانه در مرمت های بعدی تغییر کرده و نمای اصلی آن از بین رفته است. با این حال بخش هایی از ساختار اصلی و کهن بنا همچنان باقی مانده است.

بخش های مختلف حمام خانم

حمام خانم از بخش های اصلی یک گرمابه سنتی تشکیل شده بود. یکی از بخش های مهم آن سربینه یا رختکن بود که در گذشته دارای تزئینات کاشی کاری زیبایی بوده اما این تزئینات در طول زمان از بین رفته یا زیر لایه های جدید پنهان شده اند.

بخش دیگر گرمخانه یا محل اصلی استحمام بود که شامل خزینه یا حوض آب گرم می شد. همچنین تون یا آتشدان حمام که مسئول تأمین گرمای آب و فضای حمام بود در بخش شمالی پشت بام قرار داشته و هنوز به شکل سنتی خود قابل مشاهده است هرچند کاربری آن تغییر کرده است.

در گذشته حمام دارای بخش های مجزا برای استفاده مردان و زنان بود. بخش زنانه حمام در حدود هفتاد سال پیش تخریب شد و دیگر اثری از آن باقی نمانده است اما بخش مردانه که در زیرزمین قرار دارد همچنان پابرجاست.

وضعیت کنونی حمام قبله

در حال حاضر حمام قبله در وضعیت مناسبی قرار ندارد و به شدت نیازمند مرمت و بازسازی است. این بنای تاریخی که ثبت ملی شده است به دلیل رطوبت و گذر زمان دچار آسیب هایی شده است.

برای احیای این گرمابه ارزشمند نیاز به همکاری و تعامل میان مالک بنا (سازمان اوقاف) و سازمان میراث فرهنگی وجود دارد. همچنین تأمین بودجه لازم برای انجام عملیات مرمت یک چالش جدی محسوب می شود.

امیدواریم با برنامه ریزی و اقدامات لازم بتوان این بنا را مرمت کرده و کاربری مناسبی برای آن تعریف کرد مانند تبدیل آن به فضایی فرهنگی یا گردشگری تا ضمن حفظ هویت تاریخی اش دوباره به روی علاقه مندان باز شود.

آیا حمام خانم تخریب شده است؟

خیر حمام خانم به طور کامل تخریب نشده است اما بخش هایی از آن در طول زمان از بین رفته یا تغییر کاربری داده اند. همانطور که اشاره شد بخش زنانه حمام حدود ۷۰ سال پیش تخریب و به جای آن ساختمان مسکونی ساخته شد.

بخش مردانه حمام قبله که در زیرزمین قرار دارد همچنان پابرجاست اگرچه وضعیت فیزیکی آن مناسب نیست و به مرمت نیاز دارد. برخی نظریات تاریخی نیز مطرح شده بود مبنی بر اینکه ساختمان کنونی جایگزین حمام اصلی است اما بررسی های تاریخی نشان می دهد که بنای موجود همان حمام اصلی دوره صفویه است.

بنابراین می توان گفت که حمام خانم دستخوش تغییرات و تخریب جزئی شده اما هسته اصلی آن به خصوص بخش مردانه همچنان باقی مانده است.

دو سال از تعطیلی حمام ۴۰۰ ساله محله بازار تهران گذشت

حمام خانم که قدمتی بیش از ۴۰۰ سال دارد و در محله بازار تهران واقع شده است برای مدتی است که تعطیل شده است. این تعطیلی که حدود دو سال به طول انجامیده به دلیل نیاز به مرمت و بازسازی بنا است.

عدم پیشرفت در عملیات مرمت و مشکلات مربوط به تأمین بودجه و هماهنگی بین نهادهای مسئول باعث شده است که این گرمابه تاریخی همچنان بسته بماند و از دسترس عموم خارج باشد.

تعطیلی طولانی مدت یک بنای ثبت ملی شده با این قدمت نگرانی هایی را درباره سرنوشت آن ایجاد کرده است و اهمیت تسریع در روند مرمت و بازگشایی آن را دوچندان می کند.

حمام خانم در کدام محله تهران قرار دارد؟

حمام خانم در محدوده بازار تهران در بازارچه نایب السلطنه و در کوچه ای که امروزه به کوچه قبله معروف است واقع شده است.

تاریخ ساخت حمام خانم به چه دوره ای برمی گردد؟

تاریخ ساخت حمام خانم به دوره صفویه و زمان سلطنت شاه طهماسب اول بازمی گردد و توسط خواهر ایشان احداث شده است.

مهمترین بخش حمام خانم (قبله) چیست؟

اهمیت حمام قبله در قدمت تاریخی آن به عنوان یکی از اولین حمام های تهران و معماری سنتی باقی مانده از دوره صفوی شامل بخش هایی مانند سربینه و تون است.

چرا مردان به حمام خانم نمی رفتند؟

برخی مردان به دلیل نام «حمام خانم» که نام یک زن بود احساس ناخوشایندی داشتند و این مسئله منجر به تغییر نام حمام به «قبله» شد تا برای همه قابل استفاده باشد.

آیا حمام خانم قابل بازدید است؟

در حال حاضر حمام خانم به دلیل نیاز به مرمت تعطیل است و امکان بازدید عمومی منظم از آن وجود ندارد.

معنای نام قبله برای این حمام چیست؟

نام «قبله» پس از نام «خانم» برای حمام انتخاب شد و یکی از دلایل ذکر شده برای این نامگذاری قرار داشتن ورودی حمام رو به قبله بوده است.